In Anloo deden de boerenbeweging en het nationaal-socialisme het goed voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Geboren Annenaar Sienus Nijborg beschrijft het machtsapparaat en de kopstukken in zijn boek: 'Gerhardus Dieters en de radicalisering van de NSB'.
Nijborg schreef het boek over de 'inktzwarte bladzijde in de historie van de gemeente Anloo en het decennialang doodzwijgen van de NSB-boerenleiders.' Eén van die boerenleiders was de destijds populaire landbouwer Gerhardus Dieters (1902-1980), mede-oprichter van de Drentsche Boerenbond en vooraanstaand NSB'er. De man, overtuigd anti-communistisch, anti-democratisch en anti-Joods, maakte een stormachtige carrière binnen de NSB door.
Grote aanhang NSB in Anloo
Naast het belichten van de persoon Dieters en de rol die hij vervulde, onderzoekt Nijborg hoe het kwam dat de boerenbevolking van de (voormalige) gemeente Anloo tot diep in de oorlog het nationaal-socialisme bleef steunen. Nijborg illustreert de aanhang: "In 1935 deed de NSB voor het eerst mee aan verkiezingen, ze deden voor die tijd niet mee aan landelijke verkiezingen omdat ze de partij-organisatie eerst wilden opbouwen. In 1935 zaten we in Drenthe middenin een extreme landbouwcrisis. Veel mensen werden er heel onrustig van, verloren een groot deel van hun inkomen, en dat verklaart de grote resultaten van de NSB in de gemeente Anloo. Dat was bijna veertig procent in 1935 bij de Provinciale Statenverkiezingen. Gemiddeld wel twee keer zo hoog als de resultaten elders in de kop van Drenthe, waar ook veel NSB-aanhang zat."
Gesettelde boeren kiezen NSB
"De hardnekkigheid waarmee de NSB ondersteund werd in de gemeente Anloo bleek ook uit de verkiezingsresultaten die daarna volgden, bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1937 en de Provinciale Statenverkiezingen in 1939. Toen werd er ook bijna dertig procent aanhang in de gemeente Anloo geconstateerd. Het had er vooral mee te maken dat de meeste mensen die stemden vaak niet bij een bestaande politieke partij waren aangesloten, die waren dus niet verzuild. Behalve arbeiders, die stemden bijna standaard SDAP. Met name de boeren switchten van de liberale partijen naar de NSB. Althans, de wat grotere boeren. De wat kleinere boeren, de pachtboeren, die stapten niet zo snel van de Boerenbond en Landbouw en Maatschappij over naar de NSB. Het waren met name de gesettelde boeren die zich bij de NSB aansloten en daar was Gerhardus Dieters er een van."
Dieters, oprichter Drentsche Boerenbond
Gerhardus Dieters begon in 1929 zijn boerenbedrijf in Annerveen, in het begin van de economische crisis. In Drenthe was die landbouwcrisis voor het eerst zichtbaar in het veenkoloniale deel, waar Dieters' wieg stond en waar hij woonde. Hij was net begonnen en kreeg direct te maken met grote tegenslagen, net als veel andere boeren die in de loop der jaren een aardig bedrijf hadden opgebouwd. Dieters' oom is bijvoorbeeld failliet gegaan vanwege die landbouwcrisis, dat zal bij hem ook wel het denkproces in beweging hebben gebracht. Je kunt hem in 1932 zien als de oprichter van de Drentsche Boerenbond."
Naar voren geschoven door Mussert
Nijborg vervolgt: "In 1933 stapt hij over naar de NSB omdat hij vond dat die partij beter bescherming kon bieden aan de noodlijdende boeren. Niet veel later werd hij kringleider van de NSB in Noord-Drenthe en spoedig daarna districtsleider voor de NSB in Drenthe. Vervolgens werd hij in 1935 door NSB-leider Mussert naar voren geschoven om op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer te komen waar hij ook met heel veel voorkeursstemmen in terecht kwam. Mussert vond dat Dieters een goede spreekbuis was van wat ze toen de kleinere boeren noemden, maar die in wezen helemaal niet de kleinste boeren waren. Dieters zelf had ook een behoorlijk bedrijf, van 25 hectare ongeveer."
Wat was het 'geheim van zijn succes' onder de boeren? "Ten eerste was hij één van hen, zal ik maar zeggen. Hij kwam uit Eexterveen en had een bedrijf in Annerveen. Hij sprak de mensen aan in hun eigen taal en kon als geroutineerde spreker goed enthousiasmeren. En hij was organisatorisch heel sterk om de boeren achter het vaandel van de NSB te krijgen. In het begin had hij wel wat ondersteuning vanuit de Veenkoloniën van andere boerenleiders. Maar uiteindelijk trok hij die kar voornamelijk, wat de gemeente Anloo betreft."
"De gewone meelopers en de vuile uitvoerders - de landwacht - die komen bij mij niet zozeer aan de orde. Ik wil laten zien hoe de machtsstructuur er uitzag"- Sienus Nijborg
Mussert en Rost van Tonningen
Na vele omzwervingen, onder meer bij de SS, in Duitsland en aan het Oostfront, komt het tot een breuk met Mussert. Nijborg verduidelijkt: "Hij had eigenlijk voor de oorlog ook al vaak conflicten met Mussert en ook met de algemeen boerenleider van de NSB, Roskam. Die vond hij veel te Hollands, die liet z'n gezicht amper zien in Noord-Nederland, vandaar dat Dieters dat gat opvulde en daarmee in zekere zin de concurrent van Roskam was. Maar Roskam was een protegee van Mussert, dus dat botste." Dieters raakt onder de hoede van, en bevriend met, de radicale NSB'er Rost van Tonningen, die vaak op de boerderij in Annerveen kwam. Na de oorlog zette Dieters de vriendschap voort met 'de zwarte weduwe', Florrie Rost van Tonningen, die na de oorlog van haar nazi-sympathieën geen geheim maakte.
Veel arrestaties na de oorlog
Na de oorlog worden in de gemeente Anloo meer dan 300 NSB'ers gearresteerd. "Da's in verhouding vrij veel, als je kijkt naar het inwoneraantal en het aantal stemmers. Maar in de gemeente Vries werden ook wel veel arrestaties verricht, in Rolde ook wel veel, in Gieten veel minder, in Zuidlaren amper", aldus Nijborg.
Wat gebeurt er met Dieters na de oorlog? "Hij weet eerst nog een maand aan de controle van politie en justitie te ontkomen, waarschijnlijk heeft 'ie ergens onderdak gevonden of verbleef hij in het veld. Na een maand werd hij opgepakt, verhoord en uiteindelijk is hij door het Bijzonder Gerechtshof in Assen, het oorlogstribunaal kun je beter zeggen, veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf en nog wat extra boetes. Je verloor ook automatisch je kiesrecht en dat soort dingen. Hij heeft zijn straf niet helemaal uitgezeten, want in 1951, dus zes jaar na zijn arrestatie, was hij alweer terug op zijn boerderij in Annerveen."
"Wat er na de oorlog gebeurt is eigenlijk net zo interessant als wat er in de oorlog is gebeurd, omdat toen de vuile was ineens buiten werd gehangen. Daardoor krijg je een beeld van hoe zich dat met terugwerkende kracht in die oorlog heeft afgespeeld. Dat geldt bijvoorbeeld voor de gemeente-secretaris van Anloo, die formeel is benoemd in de oorlog, maar aan de kant is geschoven door de Duitse bezetter en de NSB. Daardoor kreeg je een enorme machtsstrijd na de oorlog tussen enerzijds de SDAP en de communisten en anderzijds die boerenleiders, die gewoon weer, vlak na de oorlog, het heft in handen namen alsof er niks gebeurd was."
'Kopstukken, meelopers en vuile uitvoerders'
Zijn er mensen die, gezien het onderwerp, misschien niet op zijn boek zitten te wachten? Nijborg: "Meestal zijn de schriftelijke reacties positief, maar wat je in het 'geroezemoes-circuit' hoort is dat men vindt dat je dat soort zaken niet onnodig moet oprakelen. Ik ben het er mee eens dat je dingen niet onnodig moet oprakelen, maar veel mensen slepen de herinnering, soms heel vertekend, als ballast mee naar de huidige tijd. Soms is het beter om dat op te schonen."
"In feite ga ik alleen maar in op de mensen die de organisatie van de NSB leidden in de gemeente Anloo, de kopstukken. De gewone meelopers en de vuile uitvoerders - de landwacht - die komen bij mij niet zozeer aan de orde. Ik wil laten zien hoe de machtsstructuur er uitzag; hoe de sociale verbanden waren. Dat vind ik interessanter dan iedereen als het ware te brandmerken. Maar je kunt er niet omheen toch wat namen naar voren te schuiven van hen die er zelf ook altijd prat op gingen, voor en tijdens de oorlog, en die soms ver na de oorlog nog nazistische sympathieën hadden."
Dat Sienus Nijborg zelf uit Annen komt heeft er ook wel iets mee te maken: "Toen ik vrij jong was, was ik mij al bewust van de rare verhoudingen in het dorp Annen. Van de niet uitgesproken gedachten, ervaringen en gevoelens, waardoor je merkt dat er een hele grote controverse was tussen arbeiders aan de ene kant en de nazaten van, en soms ook nog de mensen zelf, die in de oorlog aan de andere kant stonden: de kant van de NSB en de Duitse bezetter. Dat heeft jarenlang door gesluimerd en hier en daar is nog wel een klein veenbrandje te constateren. Dat heb ik als jongen wel gemerkt."
Het hele gesprek met Sienus Nijborg is te horen op Radio Drenthe, in Drenthe Toen, zondagmiddag 5 april van 14.00 tot 16.00 uur en daarna via uitzending gemist. Het boek 'Gerhardus Dieters en de radicalisering van de NSB', verschijnt deze zomer en is nu alvast bij voorintekening te verkrijgen via Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..