Loslippigheid tijdens een nieuwjaarsborrel in 1945, over onderduikers bij boer Eisen in Schoonebeek, leidde tot het oppakken van zo'n veertig verzetsstrijders. Zeventien van hen overleefden dat niet. Wat later de OD-actie van januari 1945 is gaan heten, is een zwarte bladzijde in de oorlogsgeschiedenis van Zuidoost-Drenthe.
Volgens onderzoeker en schrijver Bert J. Finke is er nog maar weinig bekend over de OD-actie van januari 1945, waarbij OD staat voor Ordedienst. Voor een vierdelige podcast- en radioserie stappen we bij Finke in de auto voor een rit door Zuidoost-Drenthe; een tocht door de geschiedenis van januari 1945.
Het gerucht
Boer Schutmaat vertelde het gerucht van de onderduikers aan buurman Bruinink, die penningmeester van de NSB in Schoonebeek was, die het op zijn beurt doorgaf aan NSB-burgemeester Verbeek, die weer het hoofd van de Landwacht in Emmen, meneer Smit, informeerde. Zo ging het balletje rollen. Na een oppakactie en tijdens de daaropvolgende verhoren werd naam na naam genoemd. Finke: "Het verhaal had eigenlijk een heel onbeduidend beginnetje, maar het had heel grote gevolgen voor het verzet in Zuidoost-Drenthe."
"Dat de broers lid waren van de NSB was op zich niet zo heel erg opmerkelijk. Het waren kleine boertjes, en de boeren hadden het voor de oorlog ontzettend moeilijk.
Bert J. Finke
Loslippigheid tijdens een nieuwjaarsborrel
Bert Finke: "Het begint met Hindrik Bruinink en een nieuwjaarsborrel in januari 1945. Dat Bruinink en zijn broer lid waren van de NSB was op zich niet heel erg opmerkelijk. Het waren kleine boertjes, en de boeren hadden het voor de oorlog ontzettend moeilijk in Drenthe. De NSB beloofde met het landbouwprogramma mooie plannen voor de toekomst en daar waren natuurlijk heel veel boeren bij gebaat. Het NSB-groepje in Schoonebeek was heel klein. Ongeveer tien leden. Bruinink was een onbeduidend boertje, maar wel de penningmeester, en kende daardoor ook de NSB-burgemeester Verbeek, een vooraanstaand iemand."
(Tekst gaat door onder de foto)
Bert Finke voor het huis waar in 1945 NSB-burgemeester Verbeek woonde (foto:RTV Drenthe / Sophie Timmer)
De inval in Schoonebeek
"Burgemeester Verbeek belde, in zijn ijverigheid, direct met het hoofd van de landwacht in Emmen, meneer Smit. Ik denk dat Bruinink nooit heeft kunnen bedenken wat zijn actie inhield, want Smit werd heel erg actief en er werden mensen opgepakt. Door de verhoren viel het ene dominosteentje na het andere. Uiteindelijk werden ruim veertig mensen gearresteerd. Twintig vluchtten en van die veertig zijn er ook nog zeventien om het leven gekomen."
En dit gebeurde allemaal in januari 1945. "In die tijd waren de Duitsers natuurlijk dik aan het verliezen in heel Europa, ook in Nederland. Ze werden steeds agressiever. Zowel de Landwacht als de de Sicherheitsdienst als de Duitsers, waren er heel erg op gebrand om die verzetsstrijders op het laatst van de oorlog nog te pakken. Dus als er een berichtje binnenkwam, gingen ze ook acuut over tot het zoeken van mensen. Heel fanatiek. Smit heeft direct z'n maten opgetrommeld en is meteen begonnen met een inval in Schoonebeek, in het huis waar de onderduikers zaten. De boerderij van de familie Eisen."
"Hoofd Landwacht Smit begon samen met NSB-burgemeester Verbeek de eerste arrestatieactie en rolde dit vervolgens uit over heel Zuidoost-Drenthe, en een stukje daarbuiten.
Bert J. Finke
Onderduik en overmoed
"Ik denk dat je in grote lijnen drie groepen onderduikers hebt. De Joodse onderduikers, waarvan iedereen wist dat zij goed beschermd moesten worden, omdat het anders einde verhaal was voor hen. Dan hadden we de groep verzetsstrijders, waar de Duitsers en de Landwacht heel actief naar op zoek waren. De jongens die dus echt serieus iets deden", weet Finke.
Hij vervolgt: "En daarnaast was er een gigantische grote groep jongens die voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland moest. Dat was de groep die het gevaarlijkst was, want die zagen het allemaal niet zo serieus. Daar zijn er ook heel veel van gearresteerd. Ik ken verhalen dat ze 's avonds dachten naar de kroeg te kunnen gaan. Dan hadden ze te veel gedronken. 's Avonds op weg naar huis maakten ze te veel lawaai en op dat moment waren er toevallig net wat Landwachters in de buurt. En ja hoor: gearresteerd. Naïviteit," noemt Finke het.
(Tekst gaat door onder de foto)
Bert J. Finke (foto: RTV Drenthe / Sophie Timmer)
Hondengeblaf uit de verte
In deel 1 van deze podcast- en radioserie rijden we langs belanghebbende plekken en woningen. Die van Schutmaat, Bruinink, de burgemeester en tot slot de boerderij van Gerrit Eisen, waarbij onderduiker Jan Grooters (commies) en zoon Geert Eisen werden gearresteerd.
Finke: "Maar ook Jan Albertus Veldwachter, hoofd van de openbare lagere school en ondergedoken aan de Beekweg. Hij besloot die zondag op bezoek te gaan bij Eisen, voor de gezelligheid, met een viool onder z'n arm. De dominee uit Schoonebeek had hem nog zo op het hart gedrukt niet te gaan. Hij hoorde namelijk hondengeblaf uit die richting komen en vertrouwde het niet. Jan Veldwachter was eigenwijs en ging toch. Hij liep de Landwacht regelrecht in de armen en werd gearresteerd. En daarna ging het helemaal mis. Jan Grooters en Jan Veldwachter werden tijdens verhoren in Emmen en Coevorden behoorlijk mishandeld en daarbij zullen namen zijn gevallen", aldus Finke.
In deel 2 meer over de oppakactie en de verhoren in Coevorden.
Drenthe Toen-podcast: de OD-actie 1945, deel 2; verhoren en onderduikers in de turfstrooiselfabriek
Drenthe Toen-podcast: de OD-actie, deel 3: ontsnappingsroutes door het veen
Drenthe Toen Podcast: de OD-actie, deel 4: NSB en verzet leefden als buren naast elkaar
|
Drenthe Toen Podcast: De OD-actie van januari 1945, deel 1
