Albert Konrad Gemmeker leefde ruim twee jaar als de 'Koning van Westerbork'.

Hij woonde van 13 oktober 1942 tot 11 april 1945 in de grote commandantswoning naast het kamp. Vijf slaapkamers, centrale verwarming, een grote tuin en ook nog eens dag en nacht gezelschap van Frau Hassel, z'n secretaresse maar vooral ook maîtresse.

De kampcommandant leidde een luxe leven. En op het eerste gezicht leek de SS-Obersturmführer een vriendelijke en zelfs correcte man. Zo stond hij in ieder geval bekend voor de buitenwereld.

Hij organiseerde cabaretavonden en liet de gevangenen in het kamp veel sporten. Ook zorgde Gemmeker ervoor dat er meer gewerkt kon worden in Kamp Westerbork. Hij liet zich behandelen door Joodse artsen en tandartsen en had Joodse kleer- en schoenmakers en tuinmannen.

'Befehl ist befehl'

Maar achter die glimlach zat een heel andere Albert Konrad Gemmeker verscholen. Schrijver en onderzoeker Ad van Liempt (1949) werkte de afgelopen jaren aan een biografie over deze, zoals hij Gemmeker noemt, 'gentleman-commandant'. Volgens Van Liempt was Gemmeker iemand die zijn meerderen altijd gehoorzaamde. "Befehl ist befehl", zou Gemmeker later ook verklaren.

Hij voelde geen enkele sympathie voor de mensen die hij op transport zette. Een 'sluwe schrijftafelmoordenaar', zo omschrijft Van Liempt de kampcommandant. Van Liempt kreeg voor zijn onderzoek toegang tot geheime Nederlandse en Duitse archieven. Ook sprak hij met betrokkenen en twee dochters van Gemmeker. Het onderzoek en de biografie, waar hij volgende maand op promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen, moet een completer beeld geven van Gemmeker. Een man die veel meer was dan een op het oog correcte en vriendelijke man.

Tekst gaat verder onder de foto

Een SS’er in het huis in Kamp Westerbork (foto: Beeldbank WO2 – NIOD)

Het jachtgeweer van Gemmeker

Toch is het al langer bekend dat Gemmeker twee gezichten had. Zo schoot hij ooit met een jachtgeweer op gevangene Frits Spier, van wie hij vond dat hij te dicht langs het prikkeldraad liep. "Ja, dat heb ik inderdaad gedaan", zei hij in 1948 tegen Mauritz Frankenhuis. Frankenhuis zat tijdens de oorlog in Kamp Westerbork. Na de oorlog had hij een vraaggesprek met Gemmeker en Frau Hassel in de strafgevangenis in Assen. Frau Hassel was geschokt door het incident. Niet zozeer omdat haar geliefde uit het niets op een gevangene schoot. Nee, de volgende keer moest Gemmeker haar even waarschuwen zodat ze haar oren kon bedekken.

Het televisieprogramma Andere Tijden zei ooit over Gemmeker het volgende: "De kampcommandant had een hond, die op een keer werd lastiggevallen door de hond van een Joodse gevangene (enkelen die al voor de oorlog als vluchteling in het kamp zaten, mochten hun hond houden). Na dit incident werden alle honden van de Joodse gevangenen afgemaakt."

“Bij het geringste vergrijp ging men op transport en dat betekende de dood.”  -  L. Cohen

Na de oorlog legden meerdere getuigen verklaringen af die Gemmeker typeren als een wreed man. Volgens meneer Löwenberg uit Utrecht was Gemmeker ooit ziedend dat twee gevangenen gevlucht waren. Gemmeker zou 'vloekend en tierend' in een barak hebben gestaan, vlak voor een transport, zei Löwenberg. Hij wees twintig mensen aan die meteen mee moesten op transport naar het Oosten. Naar de zo goed als zekere dood.

Meneer L. Cohen uit Amsterdam legde ook een verklaring af over Gemmeker. "Er werd in Westerbork niet getrapt of geslagen, maar de straffen waren veel geraffineerder. Bij het geringste vergrijp ging men op transport en dat betekende de dood", zo schreef de Provinciale Drentsche en Asser Courant op vrijdag 10 december 1948.

De 'correcte en vriendelijke' kampcommandant was medeverantwoordelijk voor het afvoeren van zo’n tachtigduizend Joden, Sinti en Roma. De tachtigduizend mensen die vanuit Kamp Westerbork onder zijn bewind op transport werden gezet naar vernietigingskampen zoals Auschwitz, Sobibor of Theresienstadt. De meesten keerden nooit meer terug. Gemmeker heeft altijd beweerd dat hij niet wist wat het lot van de gedeporteerden was.

Tekst gaat verder onder de foto

Tienduizenden Joden, Roma en Sinti werden in veewagons op transport gezet naar de vernietigingskampen in het Oosten. Deze foto werd waarschijnlijk na april 1943 gemaakt (foto: Beeldbank WO2 – NIOD)

Gemmeker 'wist van niks'

Na de oorlog werd hij opgepakt en in Assen berecht. "U wist toch wat de Joden te wachten stond bij hun deportatie", vroeg de rechter hem in 1948. "Ik heb aangenomen dat ze in kampen bijeen zouden worden gebracht. Ook heb ik horen praten over grote industrieën, waarin ze te werk zouden worden gesteld", zo citeerde De Provinciale Drentsche en Asser Courant Gemmeker. Maar gaskamers? Nee, daar wist hij naar eigen zeggen niks vanaf.

De geruchten over gaskamers die tijdens de oorlog rondgingen, had hij natuurlijk ook gehoord en 'geverifieerd', zo vertelde hij vlak na de oorlog en in 1959 aan de Norddeutscher Rundfunk (NDR). Volgens Gemmeker deden zijn meerderen de geruchten af als oorlogspropaganda. Ook zou hij een transportcommandant hebben gevraagd over Auschwitz. Die zou op zijn beurt hebben gezegd dat de trein een station vóór Auschwitz al stopte en dat hij dus niets meekreeg van de gruwelijkheden in het kamp. Historici hebben die bewering afgedaan als onzin. De treinen reden allemaal naar het perron van Birkenau, waar de Joden en andere 'Untermenschen' meteen werden geselecteerd. Een deel van hen ging rechtstreeks naar de gaskamers.

Tekst gaat verder onder de foto

Gemmeker, na zijn arrestatie (foto: Beeldbank WO2 - NIOD)

Na zes jaar vrij wegens goed gedrag

Gemmeker bleef volhouden dat hij niets wist van de Endlösung der Judenfrage - het op industriële schaal uitroeien van Joden in de vernietigingskampen. De rechters konden niet hardmaken dat hij er wel degelijk iets van zou moeten weten. Gemmeker ontsnapte dus aan de strop. Hij kreeg tien jaar celstraf, maar kwam na zes jaar al vrij. Gratie van de koningin. Gemmeker keerde terug naar Duitsland.

Ook na zijn veroordeling bleef hij ontkennen dat hij willens en wetens had bijgedragen aan de holocaust. In het tv-interview met de Duitse NDR zei hij zich niet schuldig te voelen. Tegelijkertijd begreep hij wel dat hij veroordeeld werd, omdat het voor de Nederlanders volgens hem raar zou zijn geweest als hij helemaal geen straf had gekregen. Maar de oorlog had hem veranderd beweerde hij, zeker ten aanzien van zijn houding tegenover Joden. In het interview gaf hij aan dat zijn antisemitisme 'op vooroordelen berustte en onjuist is'. Volgens Andere Tijden zei hij dat toen alleen maar om nog aan eventuele vervolging in Duitsland te ontsnappen.

Die vervolging kwam er nooit. Gemmeker leidde een teruggetrokken bestaan in zijn geboortestad Düsseldorf en overleed daar in 1982 op 74-jarige leeftijd.

Radio Westerbork

Albert Konrad Gemmeker stond centraal in de laatste aflevering van Radio Westerbork van dit seizoen, dat in samenwerking met Herinneringscentrum Kamp Westerbork wordt gemaakt. Ad van Liempt, schrijver van de nieuwe biografie over de commandant, was onder meer te gast. De uitzendingen zijn gemaakt onder de glazen koepel over het vroegere huis van Gemmeker, op het terrein van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Luister hier de uitzending terug.


De commandantswoning in Kamp Westerbork, waar Gemmeker woonde (foto: Beeldbank WO2 – NIOD)