Na ruim 77 jaar zijn nieuwe ontdekkingen gedaan over de Westerborkfilm. Zo zijn dertien mensen geïdentificeerd met de beelden. Vanaf morgen is er een nieuwe tentoonstelling bij Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Gevangen in Beelden gaat over de 'Westerborkfilm' en de nieuwe informatie die na jaren boven komt.

Wie denkt aan Kamp Westerbork denkt al snel aan de bewegende beelden van het meisje uit de treinwagon. Kampgevangene Rudolf Breslauer filmde dit fragment in 1944 in opdracht van kampcommandant Gemmeker en legde in die tijd meer indrukken vast op beeld. Het zijn voor zover bekend de enige filmbeelden uit de nazi-kampen in oorlogstijd. Over juist deze beelden wordt nu nog meer bekend.

Bijzondere ontdekkingen

Een tal aan nieuwe ontdekkingen deden Koert Broersma en Gerard Rossing. De twee onderzoekers presenteren vandaag een boek met de belangrijkste bevindingen uit hun jarenlange onderzoek naar de film. Zo hebben zij de drie transportdata kunnen herleiden en geconcludeerd dat de film niet compleet is. Er is in geknipt en er missen passages die uit ooggetuigenverklaringen van o.a. Gemmeker zelf wel moeten zijn vastgelegd.

Het 'meisje tussen de wagondeuren' werd bij eerder onderzoek van Broersma en Rossing in 1994-1997 al geïdentificeerd. Door de nieuwe, specifieke details in de gerestaureerde film worden ook andere tot voor kort onbekende personen weer herkenbaar.

Broersma en Rossing gebruikten hierbij een restauratie in kleurenbeeld die is gemaakt door The MediaBrothers van de film over kampcommandant Gemmeker ,en een restauratie van Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, waar jaren aan is gewerkt.

Volgens Broersma was het restauratiewerk erg van belang. "Dat heeft ons in staat gesteld namen op koffers en rugtassen te lezen. Zo hebben we heel veel nieuwe informatie kunnen halen uit restauratiewerk van Beeld en Geluid." Toch stopt het werk volgens Broersma hier niet. "Dit is eigenlijk een soort momentopname, we hebben nu ook alweer vragen over nieuwe zaken. Daarom is er een nieuw project gestart door het Herinneringscentrum, NIOD en Beeld en Geluid. Daarmee kunnen we verdere vragen later alsnog beantwoorden."

Kleur maakt mensen herkenbaar

De film is gerestaureerd op initiatief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. "Het is veruit ons meest opgevraagde archiefstuk", licht conservator Valentine Kuijpers van Beeld en Geluid uit. "Door alle aanvragen en kopieën is het beeld erg beschadigd, zie je krassen en 'vuile lassen'. Daarom hebben we dit werk graag willen oppoetsen want het leidt af van wat daadwerkelijk op de film staat."

De film bestaat niet uit één verhaal maar uit verschillende fragmenten. Alles bij elkaar verzameld kwam Beeld en Geluid uit op ruim 5 uur aan materiaal, dat ze hebben teruggebracht naar 96 minuten. Ook vonden ze nog twee originele filmbanden, waarvan dus in het verleden geen kopieën zijn gemaakt. Kuijpers noemt het een 'enorme vondst'.


Conservator Valentine Kuijpers van Centrum Beeld en Geluid (foto: RTV Drenthe/Josien Feitsma) 

De meeste identificaties konden Broersma en Rossing doen aan de hand van namen op tassen en koffers die zichtbaar werden. In het geval van Degen ging dat anders. Door de jonge leeftijd van de kinderen van de familie te linken aan het wagonnummer en datum van transport kwam meer informatie naar boven. Toen vervolgens een kinderfoto van Degen naast het beeldmateriaal werd gelegd, kon het haast niet anders zijn.

Broersma: "Iedereen uit de film heeft een verhaal, dat wil je vastleggen omdat ze belangrijk zijn. Je wil de waanzin van de Holocaust namelijk tonen. Het is ontzettend belangrijk het op deze manier te doen. Het is een middel om de achtergrond en het verhaal te achterhalen."

 
Onderzoeker Koert Broersma aan het woord (foto: RTV Drenthe/Josien Feitsma)

Kampoverlevende Marcus, Marc Degen herkende zichzelf in de beelden. Hij had geen idee dat hij voorkwam in de Westerborkfilm. "Dat is een proces geweest van geleidelijk aan contact leggen. Je doet mensen veel aan, omdat het een verhaal is dat emotioneel en pijnlijk kan zijn. Het is daarom een proces geweest van anderhalf jaar", beschrijft Broersma. Degen was vandaag zelf aanwezig in Westerbork om 'zijn' verhaal te vertellen. "Erg bijzonder", zegt Broersma. "En dan 77 jaar na het transport zelf hier in Westerbork staan en het verhaal vertellen."

Icoon

Degen werd mei vorig jaar opgebeld door het Herinneringscentrum. ''Ik was overdonderd, ik wist niet eens dat er ooit een film was gemaakt. Het was mij volledig onbekend. Toen heeft Rossing verteld dat ze met een boek bezig zijn, en toen was ik klaar om mee te werken aan alles. Uiteindelijk was de conclusie dat ik het jongetje achter het raam geweest moet zijn, met daarachter mijn moeder."

"Ik was eerst niet zeker dat ik het was, maar afgelopen november was ik overtuigd nadat Broersma en Rossing mij de film lieten zien. Toen was bijna 100 procent zeker dat ik het moest zijn, en dat mijn moeder achter mij stond. Dat was schokkend en emotioneel. Nu ben ik erg happy dat ik dit heb mogen meemaken."

Is Degen niet bang uit te groeien tot een soort van 'icoon'? "Daar ben ik niet bang voor, ik doe alles wat in mij zit om bekendheid te geven aan iets waar ik mee te maken heb gehad. Ook voor het nageslacht. Dat is nodig om aandacht te geven aan nare dingen en daar helderheid over te geven."


Marc Degen (foto: RTV Drenthe/Josien Feitsma)

Tentoonstelling nog achter gesloten deur

Op 19 mei 1944 vertrok het transport met 245 Sinti en Roma met het 'meisje tussen de wagondeuren' naar Auschwitz. Daarom gaat morgen toch de nieuwe tentoonstelling van start, hoewel musea vanwege de coronamaatregelen de deuren nog niet mogen openen. Het Herinneringscentrum hoopt snel weer mensen te kunnen ontvangen.

De tentoonstelling bestaat uit twee delen: een buitengedeelte waarin de voetsporen van Breslauer gevolgd kunnen worden aan de hand van grote beeldschermen met daarop de filmfragmenten geprojecteerd en een binnen gedeelte waar de context van de film wordt geschetst.

"Het is heel belangrijk om ook juist bij die context stil te staan", vertelt Bas Kortholt van het Herinneringscentrum en de samensteller van de tentoonstelling Gevangen in Beelden. "De verschillende lagen in de film kunnen mensen niet allemaal weten. Veel mensen vergeten dat het ook een propagandafilm is, gemaakt in opdracht van kampcommandant Gemmeker. Het roept vragen op en het vaste perspectief dat er is van de film wordt losgelaten. Het is een kijkje in de schijnwereld uit 1944."