Is het goed om iets fouts te doen waarmee je vervolgens je eigen leven redt? Of is het juist fout om iets goeds te doen waardoor je vervolgens zelf in levensgevaar komt? Lijfsbehoud of verraad, een duivels dilemma in tijden van oorlog. Schrijver en onderzoeker Paul van de Water schreef een boek over ruim vijftig vrouwen in Nederland en Vlaanderen die fout waren tijdens de Duitse bezetting.

Eén van hen is de Drentse Reintje Kosmis. Zij balanceerde tijdens de Tweede Wereldoorlog op de dunne lijn tussen goed en fout. Hoewel, wie na het lezen van dit verhaal de balans opmaakt, zal vooral concluderen dat ze foute keuzes maakte.

Dievegge in Odoorn

Gemakkelijk was het absoluut niet, de jeugd van Kosmis. Op 19 mei 1900 komt ze ter wereld in Weerdingerveen, onder de rook van Emmen. Haar vader is bijna nooit thuis. Als binnenvaartschipper is 'ie altijd de hort op. Verder heeft ze een broer en twee zussen, of ze daar goed mee overweg kan is niet bekend. Op school gaat het alles behalve lekker. Kosmis is, om het populair te zeggen, niet al te snugger. Ze is 12 jaar oud als haar ouders besluiten te scheiden. Haar vader vertrekt met zijn zoon naar Amsterdam, Reintje blijft met haar moeder en twee zussen in Drenthe. Er moet brood op de plank en dus moet de jonge Kosmis meteen aan het werk. Even later trekken ze naar Odoorn, waar de nieuwe man van haar moeder woont.
"En daar maakt ze zich schuldig aan diefstal", vertelt schrijver Van de Water. Hij onderzocht het leven van de Drentse vrouw. "Waarom ze dat doet is niet bekend", vervolgt hij. Als straf moet ze zes maanden de gevangenis in, maar uiteindelijk zit ze maar vier maanden achter de tralies. Het brandmerk dievegge staat vanaf dan op haar voorhoofd gedrukt in Odoorn en omstreken.

Welgestelde Joodse man

En dus ontvlucht Kosmis het Drentse dorp en vertrekt ze richting Amsterdam. Ze trouwt er, maar een paar jaar later ligt ze al in scheiding. Een nieuwe, moeizame relatie volgt en ook die eindigt in een scheiding. Vlak voor de Duitse bezetting leert ze Salomon Jacobs kennen. Een welgestelde Joodse man. Ze trouwt met hem en ze gaan samenwonen in Groningen.

"En dan begint de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Jacobs wordt opgepakt en uiteindelijk in 1944 vergast in Auschwitz", vertelt Van de Water. Kosmis blijft alleen achter in het huis. Net als in haar armoedige beginjaren moet er ook nu brood op de plank komen. Ze kiest ervoor om kamers te verhuren en ook onderduikadressen voor Joden te zoeken.
"Vervolgens wordt ze verraden, opgepakt en in de gevangenis gegooid", vervolgt Van de Water het verhaal. Daar krijgt ze te horen: 'Je kunt vrijkomen, maar daar willen we wel iets voor terug'. Kosmis geeft de bezetters inderdaad iets terug. Ze verraadt een transport van Joodse onderduikers. Allemaal worden ze opgepakt, inclusief hun helpers.


Inbraak, een foute agent en vergelding

Kosmis komt vrij en mag naar huis. Daar komt ze erachter dat haar hele huis is leeggeroofd. "Ze doet aangifte bij de politie en daar komt ze in contact met Jannes Luitje Keijer", vertelt Van de Water. Hij is een foute politieagent, verantwoordelijk voor het samenstellen van lijsten van mensen die vermoord mogen worden door de Duitsers. Ook maakt hij overzichten van plekken waar onderduikers zitten en van wie ze hulp krijgen.

Ze papt aan met Keijer, "of had, zoals het toen heette, een intieme verhouding", verduidelijkt Van de Water. Maar ondertussen trekt het verzet ook aan de mouw van Kosmis. "Het verzet vindt die politieagent gevaarlijk. Dus is de vraag aan haar om informatie over Keijer." Uiteindelijk vermoordt het verzet Jannes Luitje Keijer op 22 april 1944.
Of Kosmis de info geeft die leidt tot de moord is niet bekend. Van de Water: "Wel weten we dat ze daarna naar het hoofd van de Sicherheitspolizei, Robert Lehnhoff gaat. Zij vertelt aan hem dat de moord is gepleegd door Bernard Rijnders. Dat is iemand die actief is in het verzet." Hij wordt opgepakt en doodgeschoten door Lehnhoff. Dit terwijl hij wist dat Rijnders niets met de moord op Jannes Luitje Keijer te maken heeft.

Politieagent Jannes Luitje Keijer (foto:Traces of War)

 

Waarom vrouwen fout waren

Dat zowel mannen als vrouwen collaboreerden in de Tweede Wereldoorlog is natuurlijk al lang bekend. Er zijn boekenkasten vol met verhalen over de zogenoemde foute mensen. Toch klom onderzoeker Paul van de Water in de pen om de verhalen van ruim vijftig vrouwen op te schrijven. Waarom specifiek vrouwen? "Er zijn wel boeken verschenen over individuen, maar een studie in de grootte zoals ik hem heb gedaan was er nog niet."

Hij komt er tijdens zijn zoektocht al gauw achter dat vrouwen in Nederland en Vlaanderen zich niet structureel schuldig maken aan gewelddadige collaboratie zoals moord, martelen en mishandelen. "De volgende stap die je dan kunt nemen, is de vraag stellen: wat hebben ze dan wel gedaan? Nou, daar gaat mijn boek over."
Van de Water typeert Reintje Kosmis als een zakelijke opportunist. "Die in situaties kwam om haar zakelijk opportunisme uit te buiten. Dat zie je wel meer, dat de bezetting aan mensen allerlei kansen bood die ze voor de bezetting niet hadden." Ook noemt de onderzoeker het feit dat mensen het nationaalsocialisme vaak wegzetten als rancune-leer. "Maar dan ga je voorbij aan het feit dat het voor veel mensen ook een leer was die hoop bood op een beter bestaan. Dat geldt ook voor Kosmis."
Maar waarom kies je ervoor om mensen te verraden? Dat kan volgens Van de Water meerdere redenen hebben. Hij noemt onder andere ideologische bevlogenheid, rancune vanwege hekel aan andere mensen, de liefde en sommigen meenden het te doen vanuit een roeping. "Dat zie je bijvoorbeeld bij verpleegsters die voor het Duitse Rode Kruis gingen werken. Die hebben na de oorlog altijd gezegd dit te doen vanuit hun roeping om mensen te helpen. Ja, dat klinkt toch wat gunstiger als je berecht moet worden."

Het verraad van de zusjes Wertheim

Het verhaal van Kosmis is nog niet voorbij met de doodgeschoten verzetsstrijder Bernard Rijnders. Nadat Robert Lehnhoff de moord heeft gepleegd krijgt ze een intieme relatie met hem. Ook gaat ze door met het verhuren van kamers. "En ze maakt zich schuldig aan het oplichten van Joden, door ze voor te spiegelen ze veilig naar Engeland te kunnen brengen."

Een voorbeeld daarvan is het verhaal van de zusjes Wertheim. Die moeten vierduizend gulden aan Kosmis betalen, dan brengt zij ze veilig naar Engeland. Maar zodra de zusjes aankomen in Scheveningen, pakt de Sicherheitsdienst ze op. Via Westerbork komen ze aan in Auschwitz, waar een van de twee wordt vergast. De ander overleeft het en legt na de oorlog een zwaar belastende verklaring af tegen Kosmis.
Aan het dubbelspel van de Drentse komt op 8 mei 1945 een eind wanneer ze wordt opgepakt. Een half jaar later verschijnt ze in de rechtbank. Niet alleen Wertheim legt een zwaar belastende verklaring tegen haar af, maar ook Robert Lehnhoff van de Sicherheitspolizei; de man met wie ze een relatie had.

Levenslang

De officier van justitie eist de doodstraf, maar uiteindelijk wordt het levenslang. Kosmis dient meerdere verzoeken tot gratie in; ze worden allemaal afgewezen. Tenminste, tot 1958. Na twintig jaar komt ze vrij op voorwaarde dat ze zich laat begeleiden door het Leger des Heils. "Ze mag niet meer in Groningen of Drenthe wonen, dus ze trekt naar Den Haag. Maar omdat ze zich jarenlang voorbeeldig gedraagt, mag ze uiteindelijk weer wonen waar ze wil", aldus Van de Water.
Ze slijt haar laatste jaren ironisch genoeg met het verhuren van kamers. Waar ze uiteindelijk komt te overlijden is niet bekend. Nooit betuigt ze spijt voor haar daden tijdens de Tweede Wereldoorlog. En dat zegt eigenlijk meer dan genoeg over de foute vrouw uit Drenthe.