In alle stilte is het in het najaar van 2017 naar Nederland over gebracht: het personenrijtuig waarmee in de Tweede Wereldoorlog Joden, Sinti en Roma naar de nazi-vernietigingskampen zijn vervoerd.

Herinneringscentrum Kamp Westerbork stuitte in de zoektocht naar goederenwagons waarmee deportaties zijn uitgevoerd, ook op een personenrijtuig. Dat rijtuig stond in afwachting van mogelijke restauratie inmiddels bij de Museum Buurtspoorweg (MBS) in Haaksbergen. RTV Drenthe kreeg de wagon als eerste te zien.

Bizar

Nadat de oorlogswagon door een stoomlocomotief uit de werkplaats is getrokken, stappen Albert Gilbert van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Michel Dispa van de MBS aan boord van de trein. Na constatering dat het rijtuig nog in vrijwel originele staat is, volgt stilte en gaan Gilbert en Dispa zitten op de houten banken. "Best wel bizar om hier te zitten, als je weet wat er allemaal in deze wagon is gebeurd", zegt Gilbert.

Personentreinen

"Bij veel mensen bestaat het beeld dat Joden, Sinti en Roma alleen in goederenwagons werden gedeporteerd. Dat komt onder meer door de film die kampgevangene Rudolf Breslauer in 1944 maakte", aldus Gilbert. "Nu weten we uit onderzoek dat 60 procent van de transporten met personenwagons gebeurde."

Valse hoop

Behalve dat de nazi's bijna al het rollend spoorwegmaterieel door heel Europa inzette voor transporten, pasten personenrijtuigen perfect in het systeem van de Westerborkse kampcommandant Albert Gemmeker. "Dat was het systeem van de valse hoop, waarin werd gezegd: u gaat naar het oosten om te werken", aldus Gilbert. "Het blijft bizar dat er ook baby's en kleine kinderen mee gingen."

Is dit rijtuig ook in Westerbork geweest?

Gilbert spoorde het rijtuig op tijdens de zoektocht naar goederenwagons die voor de deportaties zijn gebruikt. Op de grens van Duitsland en Zwitserland vond hij dit rijtuig uit 1924, waarvan in ieder geval vast staat dat het in de Tweede Wereldoorlog gebruikt is voor deportaties. Of het rijtuig ook mee heeft gereden in één van de 97 transporten vanuit Kamp Westerbork is onbekend, maar daar zal nog onderzoek naar worden gedaan.

Eventueel restauratie

De keuze om het rijtuig bij de MBS te stallen is een logische: de museumspoorlijn adviseerde het Herinneringscentrum al bij de restauratie van de twee goederenwagons die inmiddels op het voormalige kampterrein staan. De experts van de MBS gaan onderzoeken wat er allemaal aan de wagon gerestaureerd moet worden en wat dat kost. Als het Herinneringscentrum besluit tot restauratie, gaat de MBS die uitvoeren.

"We hebben zelf tachtig railvoertuigen en inmiddels 48 jaar ervaring met dit soort restauraties. Toch zal dit een bijzondere voor ons worden", zegt Michel Dispa van de MBS. "Uiteraard vanwege de geschiedenis van het rijtuig en het maatschappelijk belang om het te bewaren, maar ook omdat dit onze eerste opdracht kan worden om voor een externe organisatie een grote renovatie uit te voeren."

Bijzonder origineel

Dispa verbaast zich over de vrijwel originele staat waarin het rijtuig verkeert. "Natuurlijk kloppen niet alle bordjes. Er zitten misschien ook niet de juiste asbakken in, maar dat zijn details. Al het houtwerk en de stalen buitenkant zijn erg origineel."

De wagon is begin jaren '80 van de vorige eeuw ook al eens gerestaureerd door een Duitse museumspoorlijn. "Wat niet wil zeggen dat er niet heel veel werk aan zit, het rijtuig heeft erg veel waterschade", aldus Dispa.

Plek op terrein

Op welke manier het personenrijtuig een plek gaat krijgen in Herinneringscentrum Kamp Westerbork weet Gilbert nog niet. "Misschien buiten bij de goederenwagons, maar dan word het een grote restauratie. Bij binnen stallen hoeft er minder te gebeuren, maar dan is het rijtuig weer minder toegankelijk voor het publiek dat het voormalig kampterrein bezoekt."

Nog meer goederenwagons

Het Herinneringscentrum heeft ook nog twee extra goederenwagons opgespoord. Defensie brengt ze half september naar Nederland. De wagons zullen eerst in Coevorden gerestaureerd worden, voordat ze op het voormalig kampterrein komen te staan.

Lees ook: 'Voormalige wagons voor jodendeportaties moeten op plek oude spoorlijn komen'